Dunyo oliy ta’lim sohasi mutaxassislari sun’iy intellekt (SI) ta’lim va ish jarayonlarida qanday qo’llanilishi kerakligi bo’yicha hali ham bir to’xtamga kelishga harakat qilishmoqda. 2024 yil ushbu munozaralarga oydinlik kiritish maqsadida o’tkazilgan so’rovda ekspertlardan SIning oliy ta’limda maqsadga muvofiq va nomuvofiq bo’lgan qo’llanilishini tasvirlab berish so’ralgandi.
Ular SIning aniq qo’llanilishidan qat’iy nazar, uning axloqiy va shaffof ishlatilishiga urg’u berishdi. Mutaxassislarning fikricha, “SI yangi texnologiya sifatida qabul qilinishi va o’quv jarayonida uning joriy etilishi, qabul qilinishi, tadqiqotlar, foydalanish, axloqiy va huquqiy jihatlari bilan bog’liq masalalarga e’tibor qaratilishi kerak”
SI qayerda foyda keltirishi mumkin?
- Shaxsiy yordam: SI tutorlik, tarjima, akademik/kasbiy maslahatlar berish, ma’muriy jarayonlarni soddalashtirish, aqliy hujum uyushtirish, tahrirlash, imkoniyati cheklanganlar uchun qulay vositalar yaratish va yordamchi texnologiyalar bilan ta’minlashda qo’l kelishi mumkin.
- O’qituvchiga yordam: Kursni loyihalash, baholash, talabalarga fikr bildirish, o’qituvchilarga fikr bildirish va o’quv materiallarining qulayligini oshirishda yordam berishi mumkin.
- Tadqiqotga ko’mak: Adabiyotlarni topish va jamlash, ma’lumotlarni saralash va tahlil qilish, bashoratli modellashtirish va ma’lumotlarni vizualizatsiya qilishda ko’maklashishi mumkin.
- Raqamli savodxonlikni oshirish: Talabalarni raqamli ishchi kuchi va jamiyatning bir qismi bo’lishga tayyorlashga xizmat qilishi mumkin.
Sun’iy intellekt oliy ta’limda: Ehtiyot bo’lish kerak bo’lgan jihatlar
Garchi sun’iy intellekt (SI) oliy ta’lim sohasiga katta imkoniyatlar olib kirsa-da, bir qator xavflardan ham ogoh bo’lish lozim. So’rovda ishtirok etgan mutaxassislar SIdan foydalanishning quyidagi nomaqbul jihatlarini sanab o’tishdi:
- Inson nazoratisiz generativ SI natijalariga to’liq ishonish.
- Insonning fikrlash qobiliyatini taqlid qilishga urinish (masalan, talabalarning ishini baholash, ilmiy maqolalarga taqriz yozish, tavsiyanomalar yozish).
- SI tomonidan yaratilgan ishlarni o’ziniki qilib ko’rsatish (masalan, SI yordamida referat yozish, imtihon topshirish).
- SI yaratilgan kontent uchun manba sifatida ko’rsatilmasligi.
- Inson nazoratisiz muhim qarorlar qabul qilish (masalan, talabalarni qabul qilish).
- Shaxsiy ma’lumotlarni noqonuniy yig’ish yoki kuzatuv olib borish.
- Insonning fikrlash va ijodkorligi o’rniga SI vositalariga tayanish.
- SI vositalariga maxfiy ma’lumotlarga (masalan, shaxsiy ma’lumotlar yoki intellektual mulk) ruxsatsiz kirish huquqini berish.
O‘zbekiston oliy ta’limda sun’iy intellektni qo‘llash
O’zbekiston oliy ta’lim tizimi raqamli transformatsiya jarayonida. Sun’iy intellekt (SI) bu jarayonning muhim qismi bo’lib kelmoqda. SI ta’lim sifatini yaxshilash imkoniyatini beradi. Bugungi kunda O’zbekistonda axborot texnologiyalari sohasiga qiziqish ortib bormoqda. 2023-yilda bu sohada oliy ma’lumotli kadrlarga talab 30 foizga oshgan.
2024-yilda bir nechta oliy o’quv yurtlarida “Sun’iy intellekt” yo’nalishi bo’yicha yangi o’quv dasturlari ochildi. Bu SI sohasida yuqori malakali mutaxassislarga bo’lgan ehtiyojni qondirishga qaratilgan.
SI yordamida ta’lim resurslarini avtomatlashtirish va optimallashtirish mumkin. Masalan, avtomatik tarjima tizimlari orqali dunyoqarashini kengaytirish va xorijiy tillardagi resurslardan foydalanish imkoniyatini yaratish mumkin. Shuningdek, SI o’qituvchilarga ta’lim metodikasini takomillashtirishda yordam berishi mumkin.
O’zbekiston oliy ta’lim tizimida SIdan foydalanishni kengaytirish orqali ta’lim sifatini oshirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va xalqaro miqyosda o’z o’rnini topishga intilmoqda. Lekin, SI ta’lim tizimiga joriy etishda ehtiyotkorlik va mas’uliyatlilik talab etiladi.
Sun’iy intellekt ta’lim sohasini qanday o‘zgartiradi?
Sun’iy intellekt ta’lim sohasida katta o’zgarishlar olib kelishi mumkin. Bu talabalar va o’qituvchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Lekin, e’tiborga molik xavflar ham mavjud.
SI yordamida talabalar o’zlarining individual ehtiyojlariga mos ta’lim olishlari mumkin. SI talabalarga o’quv materiallarini tushunishda yordam beradi. O’qituvchilar esa SI yordamida darslarni rejalashtirishlari va baholashni avtomatlashtirishlari mumkin.
SI texnologiyalari oliy ta’limga kirish imkoniyatlarini kengaytiradi. Masofaviy ta’lim kurslari dunyoning istalgan nuqtasidan o’qish imkoniyatini beradi. Bu, ayniqsa, chekka hududlarda yashovchi talabalar uchun muhimdir.
SIning ta’limga ta’siri ikki tomonlama ekanligini unutmaslik kerak. Masalan, SI yordamida plagiat qilish osonlashadi. Shuningdek, talabalarning tanqidiy fikrlash qobiliyati susayishi mumkin.
Oliy ta’lim tizimi SIning imkoniyatlaridan to’g’ri foydalanishi zarur. Bu, talabalarni kelajakdagi ish o’rinlariga tayyorlashda muhim rol o’ynaydi.
Xulosa:
Xulosa qilib aytganda, sun’iy intellekt O’zbekiston oliy ta’lim tizimini rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Lekin, bu imkoniyatlardan to’g’ri foydalanish va xavflarni minimallashtirish uchun ehtiyotkorlik va mas’uliyatlilik talab etiladi. SI dan toʻgʻri foydalanish oliy ta’lim rivojiga va malakali mutaxassislar yetishtirishga xizmat qiladi. Buning uchun talabalarda to‘g‘ri foydalanish, SIga ishonmaslikni o‘rgatish va undan shunchaki fikr olish, asosiy xulosa o‘ziniki bo‘lish kabi ko‘nikmalarni shakllantirish talab etiladi.